Зуавы смерці
Аўтар: Сяржук Кабрусёў
Палкавая гісторыя
Перамагчы альбо загінуць ! Такі быў лёзунг “Зуаваў смерці”–элітнага адзела стральцоў пешых войска паўстанцаў. Зуавы, накшталт карабінераў лёгкай пяхоты Напаляона, павінны былі ўзяць агонь праціўніка на сябе, каб іншыя вайсковыя адзінкі паўстанцаў атрымалі магчымасць для манеўра на полі боя. Гэта была адзінка фанацікаў-самазабойцаў, для якіх гонарам была смерць замест палона.
Праэкт строя зуаваў. Малюнак Косака, 1863 год. Шараговы зуаў і палкоўнік стральцоў пешых.
Адзел “Зуаваў смерці” заснаваў Француа Рашэбрун (Francois Rochebrune). Гэты французкі афіцэр 1830 года народжання служыў у 17-м французкім палку лінейнай пяхоты, потым у адзеле зуаваў. Удзельнічаў у Крымскай вайне. У 1857 годзе служыл сяржантам у Кітаі ў французка-брытанскіх экспедзіцыйных войсках. Звольніўся з французкага войска і ў 1862 годзе пераехаў у Варшаву, потым у Кракаў. Адкрыў там школу фехтавання, вакол якой групавалася патрыатычная моладзь з Ягелонскага ўніверсітэта.
Феска зуава. Музей у Варшаве.
Калі пачалося паўстанне, Рашэбрун з сваімі навучэнцамі перабраўся ў Ойцава і стварыў там уласную адзінку “Зуаваў смерці”. Баявое хрышчэнне адзінкі адбылося 17 лютага пад Меховым. Зуавы планавалі зьдзейсніць атаку з засады. Пайшлі ў штыкавую атаку на чале з самім Рашэбрунам. Наступ чорных зуаваў з крыжамі на грудзях, у турэцкіх шапках дэзарганізаваў расейцаў, якія замацаваліся на мясцовых могілках. У разбітых і ўражаных расейцаў зувавы вырывалі карабіны з рук. Нягледзячы на гэтае зувавы панеслі вялікія страты. Загінула больш за 100 стральцоў.
Строй афіцэра зуаваў. Музей у Варшаве.
Рашэбрун сфармавал новы адзел у Кракаве. У ім быў ўсталяваны жалезны парадак, за непадпарадкаванне загадам вінаватага растрэльвалі. Зуавы сталі элітнымі часткамі паўстанцаў, вядомы былі як бязмежна атданыя роднай фармацыі. Адрозніваліся ад іншых паўстанскіх адзелаў ва ў сім: экзатычным зуніфікаваным строям, жалезнай дысцыплінай і вельмі спецыфічным цырыманіялам прыняцця ў Зувавы Смерці. Верагодна, цырыманіял быў такі, як у французкіх зуаваў.
Француа Рашэбрун. Камандзер адзела “Зуаваў смерці”.
Была гэта адзінка асабліва добраахвотніцкая. Кожны добраахвотнік павінен быў атрымаць згоду ад камандзіра адзінкі, ў якой збіраўся ваяваць.
Рашэбрун таксама займаўся шкаленнем касінераў.
Ваяваў пад Малагошчай, пад Хробжам і Грахавіцкамі. У той апошняй бітве 18 сакавіка 1863 года Рашэбрун прыняў камандаванне над усімі адзеламі паўстанцаў, калі штаб Лангевіча згубіў кантроль над войскамі. Зуавы смерці гераічна адбіваліся ад атак расейцаў, якіх было ў тры разы болей за паўстанцаў. Паўстанцы вышлі з акружэння. За гэта Рашэбрун атрымаў ступень генерала.
Зуавы. Фотаздымкі часоў паўстання.
5 траўня 1863 года Зуавы Смерці пад даводствам капітана Стэфана Мальчэўскага змагаліся з расейцамі ў Пабедніку Малым пад Кракавым. Бітва скончылася паразай зуаваў.
Палітычныя склокі сярод кіраўнікоў паўстання расчаравалі Рашэбруна і ён з'ехаў у Францыю. Але ў канцы 1863 года ён паехаў на Валынь, дзе прыняў камандаванне над паўстанскімі аддзеламі. Бітва пад Парыцкам скончылася паразай.
Рашэбрун вярнуўся ў Францыю дзе атрымаў за дапамогу паўстанцам Ордзен ганаровага легіёна.
Строй паўстанцаў
Зуавы насілі мундзіры падобныя на тыя, якія насілі ў фармацыях аналагічнага тыпу ў войсках іншых краін. Былі гэта чорныя курткі з вялікім белым крыжам на грудзі і чырвоныя фескі.
Marsz Żuawów
(Марш зуаваў)
Słowa: Wł. Wolski
Nie masz to wiary, jak w naszym znaku,
Na bakier fezy, do góry wąsy -
Śmiech — i manierek brzęk na biwaku,
W marszu się idzie, jak gdyby w pląsy.
Lecz gdy bój zawrze, to nie na żarty,
Znak i karabin do ręki bierzem,
А Polak w boju kiedy uparty,
Stanie od razu starym żołnierzem.
Marsz, marsz, Żuawy,
Na bój, na krwawy,
Śwjęty, а prawy -
Marsz Żuawy — marsz!
Pamięta Moskwa, со Żuaw znaczy,
Drżąc sołdat jego wspomina imię;
Sporo bo nakłuł carskich siepaczy
Brat nasz, francuski Żuawek w Krymie.
Miechów, Sosnówkę, Chrobrz, Grochowiska,
Dzwoniąc też w zęby, wspomni zbój cara —
Krwią garstka doszła mężnych nazwiska,
Garstka się biła, jak stara wiara.
Marsz, marsz i t. d.
Kiedy rozsypiem się w tyraliery,
Zabawnie pełzać z bronią, jak krety;
Lecz lepszy rozkaz: marsz na bagnety!
Во to sam bagnet w ręku aż rośnie,
Tak wzrasta zapał w dzielnym ataku,
Hura i hura! huczy żałośnie
Górą krzyż biały na czarnym znaku!
Marsz, marsz i t. d.
W śniegu i błocje mokre noclegi,
Choć się zasypia przy sosen szumie,
W ogniu rzednieją dyablo szeregi,
Chociaż się zaraz szlusować umie.
А braciom ległym na polu chwały,
Mówimy: Wkrótce nas zobaczycie.
Pierw za jednego z was pluton cały
Zbójów, nam odda marne swe życie.
Marsz, marsz i t. d.
Po boju spoczniem na wsi, czy w mieście,
Cóż to za słodka dla nas podzięka,
Gdy spojrzy mile oko niewieście,
Twarz zapłoniona błyśnie z okienka!
Во serce Polek, bo ich urodę,
Żuaw czci z serca, jak żołnierz prawy,
I choćby za tę jedną nagrodę,
Winien być pierwszy wśród boju wrzawy.
Marsz, marsz i t. d.
Nie lubim spierać się о czcze kwestye,
Ale nam marne carskie dekrety,
Jakieś koncesye, jakieś amnestye,
Jedna odpowiedź: marsz na bagnety!
Ву ta odpowiedź była dobitna,
Wystósowana zdrowo а celnie,
Niech ją Żuawi najpierwsi wytną,
Bagnety nasze piszą czytelnie.
Marsz, marsz i t. d.
Słońce lśni jasno, albo z za chmury
Różne są losy nierównej wojny;
Żuaw ma zawsze uszy do góry,
Z bronią u boku zawsze spokojny,
Kiedyśmy mogli z dłońmi gołemi
Oprzeć się dzikiej hordzie żołnierzy,
То z bronią wyprzem ich z polskiej ziemi;
Nie do Żuawów — kto w to nie wierzy.
Marsz, marsz i t. d.
| 
